DUMARKA, AQOONTA IYO GUURKA
Xasan C. Madar

 

Inkastoo sidiisaba guurku yaraaday waayadan, sababo badan oo yareeyeyna jiraan  had dana wuxuu aad u sii taabtay dumarka, gaar ahaan inta aqoonta sare leh. Dumarka  soom aalida iyo kuwa kale ee muslimiinta ahiba way ka duwanaayeen kuwa reer galbeedka iyo bulshooyinka kale marka la eego nolosha guurka iyo qoyska. Sababtu wax kale maaha, wa xa kala duwan ujeeddada laga leeyahay nolosha iyo qoyska iyo sida bulsho kastaa u  dhis an tahay.

Markii dunidu isku sii furfurantay waxa isjiidhay dhaqammadii oo siday u kala awood  badn aayeen u kala adkaaday. Waxa isbeddelay dhaqankii aqoonta, kii shaqada, kii qoyska iyo guud ahaan hab nololeedkii markii soohdimihii kala xadaynayey meesha ka baxeen ee la  is ku wada tallaabay. Dhaqankii soomaalidu wuxu ka mid noqday kuwii markiiba la libdhiyey, weliba markuu dibedda u baxay. Soomaalida waxa sii wiiqay burburkii dawladnimo iyo  bara kacii ay ku kala baahday dacallada dunida.

Iyadoo sidaasi jirto oo guurkii guud ahaan hoos u dhacay, xikmaddiisiina luntay,  furriinkiis iina batay ayaa halista ugu weyni soo food saartay dumarka waxbarta iyo kuwa aqoonta ku shaqeeya.

Markii waxbarashada casriga ah ee reer galbeedku soo gaadhay carriga soomaalida, ciddii ugu horraysay ee wax barataa waxay ahayd ragga. Waxa ku soo biiray dumar tiro yar. Dumarkaa tirade yari soo dhoweyn kalamay kulmin bulshada gaar ahaan ragga. Waxay ma rkaa dhinaca saareen oo la ollog noqdeen ragga markii laga fogeeyey dhinacii dheddigga. Waxa loo arkay inay ragga si aan loo baahnayn ugu dhodhow yihiin, tacliintii gaaladana ba ranayaan. Sidaas oo ay tahay haddana xilligii ingiriiska wiilasha iyo habluhu dugsiyo kala  d uwan bay wax ku baran jireen. Kacaankii askartu hoggaaminaysay baa wax badan isku  fa ruuray oo wiilashii iyo gabdhihii fasal isku mid ah geeyey, surwaal iyo shaadhna u wada  ge liyey. Markii dambe waa lala qabsaday oo wax wada dhigashadii wax iska caadi ah bay  no qotay. Hablo badani may dhammaysan jirin jaamacadaha oo guurka ayaa ka soo hormari jiray. Intooda wax barasho sare gaadha way la sii durki jirtay oo fursadda guurku way ka sii fogaan jirtay kadibna caqabado bulsho aqoontu ku yartahay baa ka hor iman jiray. Runtii bulshadu way u ayday dumarkaa waxbartay, iyaguse lafahooda waxa  waxbarasha daasi u soo jiidday waa mid isweydiin leh.

Dumar badani waxay baaqi ku ahaadaan kelinnimo xataa hadday doonayaan inay  guursad aan. Waxay la yaabaan waxa ay keli u yihiin iyo waxa ay u waayeen nin u qalma. Dhakafaarkani shaqo kuma leh quruxdooda, qofnimadooda, heerka noloshooda, iyo  helitaa nka rag. Waxa laga yaabaa inay qurux iyo qofnimoba leeyihiin, heerka noloshooduna  wan aagsan yahay, ragguna yahay mid la heli karo aan suququl ku ahayn suuqa guurka. Inta badan arrintu waxay ku xidhantahay halkay arrinta iska taagaan iyo siday u abbaaraan.

Dumarka aqoonta sare lihi waxa ay isweydiiyaan waxa ay nin uga baahan yihiin. Waayadii hore waxay ugu baahnaayeen ilaalin iyo xannaano iyo inuu qabyada nolosha la  dhammay stiro oo ka gufeeyo meelo aanay awoodi karin. Maanta waxay gabadhu isu aragtaa inay qabyadaasi meesha ka baxday oo ay isku filan tahay. Waxay isku aragtaa mar hadday  wa xbarasho heer sare ah gaadhay inay shaqaysan karto, dhaqaale heli karto, in badan oo ragga ka mid ah ka sarrayso oo ay wax badan ragga la qaybsan karto. Waxay u aragtaa inay wax badan oo raggu yahay noqon karto. Weydiinta ah inay nin u baahan tahay iyo in kale waa mid mar kasta hortaal oo ku soo noqnoqota. Way ogtahay inay nin u baahan  tah ay laakiin weydiimaheedu waxay ku soo ururaan waxa ay nin uga baahan tahay. Taas baa war celinteedu ku adkaataa. Way ogtahay inaanay maanta ninka ugu baahnayn wixii  sha lay loogu baahnaa ee dhaqaale, masruuf , ilaalin iyo difaac ahaa. Waa tanoo dhaqaalihii way heli kartaa, difaaciina meelo kale ayey ka heli kartaa. Waxay ku wareertaa ka  jawaa bidda inay nin ugu baahan tahay wax dhaafsiisan baahida jinsiga. Tolow ninka ma waxay ugu baahan tahay inuu u noqdo wehel ay nolosha la wadaagto? Ma waxay ugu  baahan ta hay inay ahaato marwo guri oo u banbaxda korinta iyo barbaarinta ubad haddii Eebbe kala siiyo?

Oo ma maanta oo la joogo casrigii furfuranka iyo aqoonta ayey guri ku baaqi noqon  kart aa?, sow dib ugu dhici mayso gacantii ninka ee dhaqaalaha? Maxaa dhacaya haddii ay  lab aduba wada shaqo tagaan oo kolba midkood carruurta hayo? Markaas malaha waxa loo baahanayaa in la raaco nidaamka reer galbeedka ee ah in dhalmada la yareeyo oo mid iyo labo lagu koobo. Haddii kale oo ay u dhasho sidii soomaalida yaa u haynaya carruurta?

Gabadhu inay shaqo tagto oo qoyska dhaqaale ku soo kordhiso waa loo baahan yahay, we liba marka qoysku sabool yahay ama ninku aanu shaqayn. Waxa uun muhiim ah inaan la dayacin noloshii qoyska oo shaqada iyo hawsha guriga la isku miisaamo.

Waxaba laga yaabaa in intooda badani aanay fikir sidaa u qoto dheerba arrinta siin balse waqtiga badankiisa ku qaataan waxbarasho, iyo shaqo oo ay xasuusanba waayaan ama haleeli waayaan ka fikirka dhisme qoys oo ay muraayadda waayaha isku eegaan iyagoo afartankii madaxa la galay-xilliga dumarkuba ku dhalmo daayaan inta badan, markaas oo ay meelahaa ku kulmaan mid isna sidaa u soo daalay.

Dhibka kale ee ay la kulmaan dumarka aqoonta lihi waa guurkooda oo xasili waaya iyo  iya ga oo aan in badan helin rag dhiggooda ah. Haddii gabadhu guursato nin ka aqoon  hoos eeya dhibaato badan bay la kulantaa, mid xaggiisa ah iyo mid xaggeeda ah. Mid xaggiisa ah oo ay ugu horrayso qabkii labnimo ee hoggaanka iyo talada qoyska ninku hayey oo ka horyimaad habka gabadhu wax u doonayso; mid xaggeeda ah oo u aragta in ninka ay ka sarrayso oo ay tahay inuu taladeeda u hoggaansamo mar hadday ka aqoon badan tahay. Marka gabadhu ninka ka aqoon sarrayso waxa ku abuurma qab iyo isla weyni, ninkana wax weyn uma aragto oo way yaraysataa. Halkaa waxa ka dhasha is afgaranwaa murgiya  no loshii qoyska oo ku dambayn kara kala tag.

Haddaba marka halkaa la marayo ma waxa la odhan karaa aqoontu waa ku khasaare dum arka?

Maya..taasi mid lagu doodi karo maaha. Ilaahay wuu innoo sheegay innana waynu  ognah ay inaan qofka wax yaqaan iyo ka kale isku mid ahayn, raadinta aqoontuna tahay mid lagu dhiirriyey rag iyo dumarba oo loo siman yahay.

Guriga gabadha aqoonta lihi wuu ka wanaagsan yahay kana tayo sarreeyaa ka ta aan  aq oonta lahayn. Aqoonteedu waxay u fududaysaa inay ubadkeeda si wacan u barbaariso oo wax u barto. Waxay soo saari kartaa ubad aayatiin leh. Waxay ninkeeda ka dhigi kartaa mid ragga ka sarreeya marka uu yahay mid la jaanqaadi kara oo qudhiisu aqoon leh.

Haddaba mar haddii xaalku sidaa yahay maxaa si ah? Maxaa guurka gabdhaha waxbartay u yaryahay? Maxaa guurka gabadha waxbaratay u saldhigi la’ayahay ?

Waxay ila tahay inaynu wax iska weydiinno inay mudan tahay jaadka aqoonta ee gabadhu helayso. Halkay ka soo jeeddaa aqoontan ay gabadhu baranaysaa? Marka gabadhu isku darsato aqoonta maaddiga ah iyo ta diiniga ee diinteeda iyo dhaqankeeda wax badan ka garanayso, ma jirto gabadh ka wanaagsani. Aqoonta maaddiga ahi waxay u  fududaynays aa inay yeelato xirfad ay ku shaqaysato iyo aqoon ay wax ku taransato. Aqoonta diiniga ahi waxay u fudduaynaysaa inay fahanto nolosha qoysnimo iyo inay garato xuquuqda  nin keedu ku leeyahay iyana ku leedahay, dadka kalena ku leeyihiin. Dhaqankeeda oo ay  taqa annaana wuxu u fududaynayaa inay garato hab-nololeedka bulshadeeda, inta ku xil iyo  xu rmo leh iyo sida la kala yahay.

Dunida aqoontu waxay ka fogaysaa gabadha inay waqti u hesho barashada dhaqanka iyo mararka qaar diinta. Waxay ku dhex tuurtaa badweyn dhaqan shisheeye iyo bulsho u nool si ka duwan sida soomaalida . Aqoonta ay hesho gabadhu aad bay ula qiimo badan tahay, waxay ka sarraysiisaa dumar oo dhan iyo rag badan. Waxay jeceshahay inay muujiso inay aqoonyahanad tahay. Ninka ka aqoon hooseeya way yastaa oo ku jeesjeestaa. Marka  aq oonteedu sii korodhaba waxa sii yaraada xidhiidhka toosan ee ay rag la yeelato, kagana fikirto dhismaha qoys. Waxay marka dambe iska noqotaa innama la joog aan ka qaloon  dh exgalka ragga.

Dhibku aqoonta maaha ee waa halka ay salka ku hayso aqoontaasi ee ay ka soo jeeddo. Waa dhaqanka ay ku qotonto aqoontaasi. Waxa isweydaartay dhaqankii soomaaliga iyo dhaqanka aqoontaasi ku taagantahay. Sida loo aaminsayahay fikradda qoyska ama ay u shaqayso ayaa kala duwan. Gabadhii soomaaliga ahayd ee muslimadda ahayd waxay ku dhex wareertaa dhaqankaasi. Waxay in badan oo waqtigeeda ah ku soo qaadatay goobo waxbarasho oo manhaj kale ah iyo dad ajaanib ah. Kadib waxay u gudubtay nolosha shaqo iyadoo degaanka ay ka shaqaynaysaa yahay mid habka uu u samaysan yahay isna ku  fa dhiyo dhaqan kale. Waa duni ragga iyo dumarku aanay kala soocnayn oo marar badan la isku dhex milan yahay. Waa duni uu ka jiro loollan xooggan oo loo yaqaan feminism- dhe ddignimo u dood. Taas baa waqti badani kaga lumaa. Waxay isku haysataa inay halgan ku jirto oo fursadba uma hesho waqti ay kaga fikirto dhismaha qoys ku fadhiya dhaqan  soo maali.

Dhibka kale ee haystaa waa raggii soomaaliyeed ee geyaanka ahaa oo badanaa ka aqoon hooseeya oo aanay ku geli karin. Fursadda keliya ee ay heshaa waa inay la kulanto nin  so omaali ah oo isna sideeda oo kale soo daalay oo ku dawakhay dunida aqoonta iyo  shaqa da. Haddii kale maxaa ka hortaagan inay mid shisheeye ahba iska raacdo hadday heli  kara yso isba waa nine?

Caqabadda kale ee hortaagani waa iyadoo cadow badan bulshada ku yeelata. Waxa suuqa loo mariyaa inaanay qof hagaagsan ahayn ama guur diyaar u ahayn. Waxa ku dhaca dheg xumo iyo cadowgeeda oo bata mid arkay iyo mid kaleba. Waxa dacaayadaasi dhaawacdaa in la guursado si kastaba gabadh wanaagsan ha u ahaatee. Gabadh aqoon sare leh oo  yar aan lagu guursadaa way yar tahay. Wax barashada ay ku raagto iyo qabka ka  dhash aa heerka ay gaadhaan ayaa ka mid ah sababaha. Waxay xaqiiqsataa markay meel  durugs an gaadho, ilaa ay halkaa gaadhana maskaxdeeda kuma soo dhacdo inay tallaabo  qaa ddo. Maan helin kaan raadinayey bay odhanaysaa.

Waxay rabtaa nin aqoonteeda oo kale ama mid ka sarraysa leh oo xilkas ah. Aqoon iyo ma suuliyad rag isku darsaday waa yar yahay. Ragga aqoonta lihina dumar aqoon leh ma  dan eeyaan. Gabadhu hadday wax qori karto ama akhiri karto way ugu dhan tahay. Iskaba  da aye waxay ka doorbidaan tu aan waxna qorin waxna akhriyin oo guriga u joogta. Kuma  qa ldana dhinac ahaan oo waxay ogyihiin marka ninkii iyo gabadhiiba dibedda u wada  bax aan ee shaqo tagaan in gurigii dayacmayo oo carruurtii aanay helayn barbaarintii ay u  baahn aayeen. Raggu waxay yidhaahdaan gabadhu aqoonteeda iyo fariidnimadeeda  gurigee da ayey ku dumisaa. Runtuse waxay tahay in gabadhu aqoonteeda gurigeeda ku dhisto. Gabadha fariidda ahi awoodda ninka ayey la wareegtaa. Heblaayaa xukunta ayaa la  odha nayaa markay ka firfircoonaato, isna uu nin qabow yahay. Waa halkaas halka raggu  fardii dnimada gabadha ku diidan yahay. Colaad baa ku dhalanaysa markasta qarxi karta.

Waxa ninka lagu yidhaa gabadh fiican baad qabtaa, iyadaa sidan kaa dhigtay. Reerkii bay kaga magac weynaataa. Ninka gabadha jaadkaas ah guriga kula nooli diiqad buu dareemaa dadka kalena nin nasiibleh bay u arkaan. Wuxu istusaa in ragannimadiisii hoos u dhacday.

Aqoontii shaqo ayey u keenaysaa gabadhii, way sii macaansanaysaa, hadii la guursadana shaqadii way sii wadaysaa. Masuuliyadeeda shaqo markay korodho, waxa isbeddela  higsi geeda. Fikirkeeda ayaa isbeddela. Waxay la mid noqotaa gabadhii reer galbeed ee aan  iya da guurku mudnaanta koowaad u ahayn. Aqoontii iyo shaqadii baa la fogaada. Afkaar aan waafaqsanayn dhaqankii dadkeeda ayaa ku xoogaysta. Afkaartaasi waxay baajisaa rag b adan oo guur ugu soo dhiirran lahaa. Qaar badani shaki ay ka qabaan baanay  hawaysan ba.

Waa dhab in dumarka waxbartay sii badanayaan, waana loo baahan yahay. Waxa kale oo dhab ah in aqoontaasi ay tahay mid dhinac keliya u qormaysa oo miisaankii noloshu ka  ma qan yahay. Waxa barbar socda guurkii oo sii yaraanaya iyo dhaqammadii bulshooyinka dunida ee kala qoqobnaa oo intay isku furfurteen kala adkaanaya. Yurub iyo dunida reer galbeedka inta sharci darro ku wada nool ayaa ka badan inta isqabta. Xorriyadda aan  xud uudda lahayn ee la haysto ayaa badan. Iyagu, reer galbeedku, waa bulsho sidaa u  sama ysan. Jabku waa marka gabadha soomaalida ahi u fahanto in xorriyaddaasi tahay mid la wada leeyahay. Wax dad u gobannimo ah baa dad kale u gunnimo ah. Marka xidhiidhkii  gu urku meesha ka baxo, baahidii jinsi iyo wehel lala noolaadaana meesha taal, waxa raggii iyo dumarkii soomaalida iyo muslinka ahaa halis ugu jiraan inay ku dhacaan dunida xumo-ku-wada-noolaanshaha ee dhadhanka iyo xikmadda ka madhan. Kala daadasho bulsho  ay aa imanaya, burbur iyo baaba’ aan laga soo waaqsan baana xigaya.

Haddii uu sidaa yahay xaalka gabadhii soomaaliyeed ee waxbaratay, maxaa talo ah? 

Sideebay iyadoo aqoonyahanad ah haddana u dhisi kartaa nolol qoys oo deggenaan iyo x asillooni ay ku hesho? Waa arrin dooddeeda iyo hadalkeedu u yaal cid kasta oo aqoon u  le h ama wax ka odhan karta.

Si ay jidka ugu xaadho guur waa inay garato oo go'aansato waxa ay nin uga baahan  tah ay. Waa inay fiiro u yeelato dunida ku xeeran iyo in ummaduhu kala duwan yihiin.Waa inay garato waxa ay u abuuran tahay iyo cidda ay tahay. Waa inay isku miisaanto  nolosh eeda oo aqoonteedu noqoto mid u horseedda dawga toosan balse aanay noqon mid dhan walba seejisa. Waa inay garato in waxa ugu wanaagsan ee ay noqon kartaa yahay HOOYO  aqo on leh oo hesha Say wanaagsan iyo ubad oo deggenaansho iyo xasillooni ku hesha si  mas kaxdeedu firaaqo ugu hesho Alle ka cabsi iyo garashada inay jirto nolol tan ka dambaysaa.