Jawaab ku socota ninkii u jawaab

Jawaab ku socota ninkii u jawaabay Ibrahim Maygag Samatar,
mudane Cisman Abokor

Cisman Abokor

In dhawayd-ba qoraalo badan ooy naftu jeclayd innay wax ka tidhahdo ayaan mareegaha internet-ka ku arki jiray hadana waxaan u waayay wakhti aan ugu jawaabo amma dareenkayga ku saabsan qoraaladaas aan wax kaga qoro. Sababta aan jawaabtan qalinka ugu qaatay ee aan wakhtiga ugu sameeyay, waliba iyadoo Ramadaan ah, waxay tahay anigoo rabba inaan dadkayga reer Somaliland uga diggo shaqsiyaadka taariikhda wax ka baran ee ku xukuman sida Cisman innay soo labba celiyaan (those who do not learn from history are condemned to repeat it).

Reer Somalilandaw inta inaga midka ah ee Soomaali wayn-baanu jecelnahay leh had iyo jeer waxyaabaha ay inoogu jawaabaan waxa ka mid ah: “Adigoo weel wayn ilaahay ku baryi kara maxaad weel yar ilaahay ugu baryi, Soomaali oo dhan ayaynu u talin karnaaye”. Hadaba qofku markuu sheeganayo aqoon iyo aragti dheer haddii ay taariikhdiisii ku filnaan waydo wuxu eega oo uu ka tusaale qaata aduunka kale waxa ka dhacaya amma ka dhacay oo uu markaa fikirkiisa iyo aragtidiisa ku saleeya. Waxa nasiib darro ah in shaqsiyaadka inaga midka ahi iyo guud ahaan reer Somalia ay iska indha tirayaan casharkii laga bartay midawgii Somaliland iyo Somalia, iyo taariikhaha kale ee dunida korkeeda ka dhacaya. Waxay isku xakumeen innay mar labbaad dab galiyaan geeska Africa. Waxay rabbaan innay fikraddii beenta ahayd ee odhanaysay Soomaali waa isku dal, dhaqan, luqad iyo diin dib ay dadka u liiqsiiyaan ee laakiin maanta xaqiiqada jirta waynu ognahay (today, we know better) oo Soomaali si fiican ayeey isku baratay siiba inta dibada usoo baxday.

Waxan aad ulla yaaba walaalayaal dad aqoon iyo xeel dheeri sheeganaya sababtay ku jeclaadeen innay ummad midkoodba dhinac u liito oo dhibaatooyin bulsho, dhaqan iyo dhaqaale-ba hadheeyay oo kala duwanaanshaha cadaw uu haysta innay xadhig iskugu xidhaan, waa isku bakhtiya dee.

Haddii ragga Cisman oo kale ahi taariikhdii geeska Africa ka dhacday ku filnaan wayday, tusaale yar aan kasoo qaato kala goo-gi-ii Yurubta barri. Dalkii Czechoslovakia la odhan jiray markii shuuciyaddii bur-burtay waxay go’aansadeen, tolkood reer Yurub-na ku taageereen, innay labba dal kala noqdaan oo si nabad iyo farxad ah ku kala tagaan. Go’aankaasi natiijadiisii waxay noqotay innay labba dal abuurmaan (Czech Republic iyo Republic of Slovakia) oo dhaqaale kobcaya leh ka dibna suura galiyay innay kasoo baxaan shuurudihii midawga Europe oo Brussels iskugu yimaadaan iyagoo labba calan iyo astaamo kala sita oo markaa mar labbaad si dadban u midoobaan. Dalkii Yugoslavia la odhan jiray-na markii kala goo-gi-ii Serbian-kii diideen wixii ka dhacay waad wada ogtiin oo raad aan waligood ka hadheen ayeey reebeen dhibaatadi halka ka dhacday.

Hadaba walaalayaal caqliga fayoobi wuxu garan karaa in midnimo mar walba guul iyo barwaaqo ka dhignayn oo live ayaynu taa usoo aragnay haddii ay tahay taariikhdeeni iyo ta dunida kale-ba. Tusaale, golahan EU-da (European Union) la yidhahdo, oo dadka Cisman oo kale ahi mar walba tusaale usoo qaataan, wada shaqayntooda waxay bilaabeen dagaalkii 2-aad ee dunidu markuu dhammaaday. Hore waxa loo odhan jiray EEC (European Economic Community amma Communauté Économique Européenne) ee waxay badileen magaca oo go’aansadeen innay wada shaqayntooda sii xoojiyaan sanadkii 1991 oo magaalada Maastricht ee dalka Holland ayeey ku saxeexeen axdiga loo yaqaano “axdiggii Maastricht” ( Maastricht treaty). 1991-kii ka bacdi waxay hogaamiyayaasha reer Yurub damceen innay midawga sii xoojiyaan oo ay awood dheeraad ah siiyaan golaha loo yaqaano European Commission. Sidaa daradeed waxay sameeyeen axdiyo badan oo taa lagu hirgalinayo iyadoo shacab waynaha reer Yurub waxba laga waydiin waxaana ka mid ahaa axdiggii Nice (Nice treaty).

Sanadihii 2000 ka bacdi hogaamiyayaasha reer Yurub waxay go’aansadeen innay dastuur qoraan oo markaa dadka la hordhiggo siday ugu codeeyaan. Distuurkaas oo markaa saan-saan wadan qudha ah u yeelayay midawga Yurub. Shacbigii ugu horeeyay ee la hor dhigay waxay ahaayeen kuwa France oo si aqlaabiyad ah MAYA u yidhi iyadoo ninka dastuurka qoray ee ka dambeeyayna nin Fransis ah yahay (Monsieur Valery Giscard Destin). Waxa ku xiggay Holland oo iyaguna sidoo kale MAYA yidhi, dabadeed dastuurkii waaba la laalay. Markaa shicib-ka oo qudha muu diidanayne ee aqoonyahankii iyo siyaasiyiinta qaarkood ayaa iyaguna kula taliyay shicibka innay maya yidhahdaan oo madax-banaanidooda laga qaadin. Hadaba reer Yurubkii intaas oo dhan soo wadday ayaan ilaa iyo maanta walli diyaar u ahayn midaw xoogan oo juujub ahe waa maxay inaga oo soo leefnay beehoofkii midawga sababta la inoogula dul wareegayaa? Cismaanow qiiraddii iyo raggii 60-kii meesha ma jooge adiga iyo ragga kula midka ahi haddii aad balwad ka dhigateen inaad cajalada taariikhda reply ku dhagsanaataan, waanu idinka maarannaa oo waanu idinka maarannay.

Hordhacaasi ha iga ahaado dar-daraan iyo digniin aan uga diggayo dadkayga ragga isleh shucuubta dadka kiciya oo Xamar oo holcaysa dib u geeya.

Haddii aan usoo noqdo jawaabta qoraalka Cisman, sida qoraalkiisa-ba laga dheehan karo jawaabta mudane Cisman waxa u sabab ahayd qaybta uu professor Ibrahim Maygag Samatar taariikhda Somaliland kaga hadlayo ee uu midawgii labadda dal iyo wixii laga faa’iday kaga baaraan-dagayo.

Mudane Cisman waxa aad uga cadhaysiiyay in uu professor Ibrahim labaddii dal ee midoobay Somaliland iyo Somalia ugu kala yeedho. Cisman hadaba wuxu dafiraya in labbadan dal magacyadooda aanu Ibrahim bixinin ee dawladihii gumaysan jiray bixiyeen. Inkastoo regime-kii Somalia ee Somaliland dib u gumaystay isku dayay innuu taariikhda baa’biiyo oo magacii Somali Republic ku badilay Somalia Republic, hadana taariikhdaasi waa mid alhamdulilaah maanta aynu dib u jaleci karno.

Si aan dadkayga reer Somaliland ugu iftiimiyo beenta mudane Cisman u cuskanayo qoraalkiisa waxaan wax yar ka odhan magacyada kala ah Italian Somaliland iyo French Somaliland.

Sidaynu wada ognahay qaarada Africa waxa qaybiyay oo magacyada dalalka maanta ka jira badankooda bixiyay gumaystihii reer Yurub, ha u badnaadaan France iyo Great Britain-e.

Hadaba haddii aan ku horeeyo wuxu Cisman ugu yeedhay Italian Somaliland, walli taariikhda laguma hayo meel uu Talyaanigu ku qoray Italian Somaliland oo luqadiisa ah oo aan u malaynayo innay noqonayso Terra Somali amma Somali Terra. Dhulkii uu gumaysan jiray magaca uu u bixiyay waxay ahayd Somalia. Taasi waxa waliba sii cadaynaya axdigii midawga (Act of Union) oo si cad labbada dal ee midawbay loogu kala yeedhay Somaliland iyo Somalia maalinta laaga bilaabana (1st July) noqonayay Somali Republic. Dhinaca Djibouti France ugu horayntii waxay ugu yeedhay “Territoire Francais des Somalis” amma “Côte française des Somalis” oo markaa lagu macnayn karo amma loo turjumi karo French Somaliland. Laakiin Fransisku markii uu kasoo noqday dagaalkii 2-aad ee dunida ayaa wuxu ka dhigay “Territoire Français des Afars et des Issas” oo macnaheedu yahay dhulkii fransiska ee canfarta iyo ciisaha. Mida kale dalka Djibouti dal la odhan karo waa dal Soomaaliyeed maaha oo canfar ayaa dalka badhow-badh (50%) dagta hadaanay ka badnayn-ba. Badilkaana waxa u sabab ahaa ayaa la odhan karaa dabaylihii Soomaali wayn doonka oo uu Fransisku aad uga digtoona kuna guulaystay innu Djibouti ka bad-baadiyo riyadii reer Somaliland ee Soomaali wayn.

Tuu Cisman cuskanayo si uu Somaliland dalnimadeeda u baabi’iyo waxay tahay dagaladdii reer Yurub u dhaxeeyay oo markaa kolba kii la jabiyo dalkuu haysto la qabsanayay. Way jirtaa innu Talyaanigu Somaliland soo weeraray oo qaybo ka mid ah qabsaday sidoo kale markii Fascism-migii Germany ee Italy xulafada la ahayd la jabiyay Ingiriisku Somalia ayuu qabsaday sida uu Tanzania-ba oo Germany haysatay markaa ulla wareegay. Taariikh-ba been laga sheegaya ayuu Cisman dadka ku eedaynayaaye miyuu ilaabay innay reer Somalia iyagu dalbadeen innuu talyaanigu kusoo noqdo oo uu dawladnimo u diyaariyo. Mida kale darajada dalnimada Africa mid ay dadku samaysteen maaha ee waa mid reer Yurub shirkii Berlin ku sameeyeen kuna balameen inaan midba midka kale ku duulin oo xad lakala yeesho. Markaa Cisman marnaba kuma doodi karo Somaliland dal may ahayn.

Waxa kaloo Cisman ku canaantay odayga innuu ka tagay taariikhdii gumaysiga ka horaysay oo uu markaa sida hadalka uu u dhigayay ku doodayo in reer Yurub dal iyo dawlad Soomaali leedahay intay yimaadeen dabadeedna kala go-gooyeen. Hadaba walaalayaal waa dalkee dalka Soomaali lahayd ee dawladu u dhisnayd ee gumaystuhu kala go-gooyay, hadaanay ahayn taariikhda jeebka ugu jirta inta riyada Soomaali wayn ku nool. Waxa dal amma wadan la yidhahdo macne ayuu leeyahay oo waa innuu xadkiisa, lacagtiisa, dadkiisa ku abtirsanayay, ciidankiisa iyo dawladiisaba leh. Dalka noocaas ah ee Soomaali lahayd oo iska daa kuwa kaloo intay jamhuuriyadii Somali Republic la odhan jiray ahayd ka talin jiray waa dalkee, ma dal Cisman Abokor madaxwayne u ahaaba.

Mida kale reer Yurub ma Soomaali oo qudha ayeey qayb-qaybiyeen. Imisa umadood oo Africa iyo aduunka kale-ba ku nool oo jinsi wadaaga oo Soomaali iskaga dhaw ayaa dalal kala duwan kukala nool? Maxay dadkan riyadu walli ku jirta wax Soomaali u gaar ah uga dhigayaan? Mise innay Soomaalidu dal qudha ahaato ma kitaab-ka quranka ayeey ku qorantahay? Adeer riyada ka toos jasiiratal carab oo diintu ka timid ayaa-ba intaas oo dal ah ka koobane.

Arinka gumaysiga ee aad ku salaysay qabiilo islaynayay-na bal aan wax ka idhahdo. Professor Ibrahim wuxu sheegay in taliskii milaterigu gumaysiga bilaabeene anigu waxan ku leeyahay Cismanow gumaysigu wuxu kow-saday maalintii reer Somalia ku yidhahdeen raggii Muqdisho ugu tagay labba qaawani isma qaadi karaane ordoo iska noqda ee ay reer Somaliland diideen ee ay markaa yidhahdeen waaye naga mid-baad tihiin ee soo xarooda. Oday reer Somalia ah (ma xasuusto imika magaciisii-ye) oo ka mid ahaa kuwii wada hadalada kula jiray raggii Hargaysa ka tagay-na wuxu si cad BBC-da uga yidhi: “Raggu waa isasoo dhiibeen noo”, hadalkaasina wuxu ka turjumaya dareenkii dhabta ahaa ee markaa Somalia jiray keenayna in Somaliland la gumaysto. Runtii ma garan caqliga ku siiyay inaad dagaal dawlad iyo umad shicib ah ka dhaxeeyay ku tilmaamtid qabiilo islaynayay ee bal waxaad qabiilo islaayay aad ku tilmaamtay aan kuu dulmaro.

Ma waxaanan gumaysi ahayn in dalkii laggu midoobay magacii laga badilo (Somali Republic ayeey ku badileen Somalia Republic oo iyaga u gaar ahayd sidaan hore usoo sheegay professor-kuna tilmaamay), ma waxaanan gumaysi ahayn in marka dadkaaga la laynayo lagusoo saaro oo kaalay daawada lagu yidhahdo, ma waxaanan gumaysi ahayn in horumarkii lagaa cuna qabateeyo oo lagu yidhahdo orod Xamar ka same waxaad samaynaysid, ma waxaanan gumaysi ahayn in qori la iskugu-kaa dhiibo oo dadkii walaalaaha ahaa ee markay Xamar joogaan qaldaanka iyo Somalilander-ka loogu wada yeedhayay qayb la yidhahdo waa kacaan did qayb-na waa kacaan doon, ma waxaan gumaysi ahaan in dekeddii badda cas ugu strategy-sanayd meel xooluhu uun ay ka dhoofaan laga dhiggo, ma waxaanan gumaysi ahayn in diyaaraddii Hargaysa ka kacday Hargaysa rushayso?

Waxaad aad iiga qoslisay Cismanow markaad tidhi Ibrahim Maygag Samatar wuxu jabiyay xeerkii siyaasiyiinta oo waxbuu qoray. Adeer hadaanu helayno amma lahayn siyaasi aragtidiisa qora oo dadka u sheega wuxu ayidsanyahay, horumar ayaanu gaadhi lahayn. Waxaanan rajaynayaa in taa professor Ibrahim maanta sameeyay tusaale u noqoto ragga ku tartamaya doorashada Somaliland oo iyaguna soo qoraan halkay taaganyihiin iyo waxay ayidsanyihiin.

Ibrahim Maygag Samatar qoraalkan ka hor wuxu taariikhda iigu jiray maalintaa uu isaguba tilmaamay ee 18-kii May 1991 ee uu Burco ka akhriyay go’aankii dadwaynaha reer Somaliland ku gaadheen innay dib ugasoo noqdaan midawgii Jamhuuriyadda Soomaaliyeed (The Somali Republic). Maalintaa 16-jir ayaan ahaa waxaanan uga sheekayn doona caruurtayda in go’aankii lagu saxay khaladkii 60-kii dhacay uu Ibrahim Maygag Samatar ka akhriyay golihii Burco fadhiyay hortooda. Qoraalkana aniga iyo guud ahaan umadda reer Somaliland wuxu uun kusii kordhiyay jacaylkii iyo qadarintii ay u ahaayeen professor Ibrahim Maygag Samatar.

Mar aad istidhi Cismanow tusaalee umadaha midaysan waxaad tidhi: “ Adeerkay Ibrahim Meygaga wuxu deggan yahay magaalada Tokyo oo ay habeenkii usoo hoydaan illaa iyo 15 milyan oo ruux, hal maayarna xukumo”. Waxa hadaba kaa maqan in 15-ka milyan yihiin dad kala gadisanaantooda (diversity or differences) isku ixtiraaman oo rumaysan inay kala gadisanaantoodaasi tahay qurux rabbi ku manaystay, halka 5-ta milyan ee Soomaalida ah ee aad sheegtay-na isku xaqirayaan oo ay xitaa dadka qaar luqadahoodi laga dhigay wax dambeeya oo cuqdad lagu abuuray si loo meel mariyo beentii ahayd Soomaali waa isku luqad oo adiga ayaa ka kow ah dadka beentaas rabba innay walli kusii jraan oo xaqirada dadka luqadahooda iyo dhaqanadooda kusii hayaan.

Nin aanu asxaab nahay ayaa bari dhawayd iiga sheekaynayay barlamanka Baydhaba oo mudanayaasha reer Baydhaba luqadooda kaga hadlayaan oo ay imika caadaysteen-ba innay luqadooda ku hadlaan ilayn gumaysigii maskaxiyanka ahaa ayeey iyaguba imika ka baxeene. Hadaba dhawrka boqol ee barlamankaa fadhiya waxa laga yaaba innay 5% haddii ay ugu bataan wax ka fahmaan hadalka mudanayaashaasi jeediyaan, hadana cid-na ma turjunto oo haddii ay lacag ay siiyaan turjumaan waydiistaan dawladaha mushaharka siiya dee waxa la odhanayaa oo sawdinkii isku wada luqada ahaa oo waxa soo shaac baxaysa beenta dadka lagu akhriyayay.

Ugu dambayn Cismanow hadalkii uu Cigaal khayriyadda ka yidhi 18-kii May 1999 wuu la tagay (alle ha u naxariiste), waxaanad ogaata in dhambaalkan Ibrahim Maygag ee ku saabsan midawga Soomaalidu yahay ra’yi dadwayne ee aanu ku koobnay professor-ka, hadaad islahayd inta reer Somalia ee aad wada shaqaysatiin qalbiga ugu dhis. Waxan kuu cadaynayaa inaanu baraarugsanay oo diyaar u ahayn khaladkay awoowyaashayo iyo abayaashayo galeen inaanu dib u galin.

Ramadaan kariim.

God Bless Somaliland

Iid Xasan Aw Muuse, London, UK
iidsl@hotmail.com